با این حال سیر وقایع در این کشور به‌گونه‌ای پیش می‌رود که نگاه‌های نگران غرب آفریقا، پایتخت‌های اروپایی و حتی ایالات متحده به آن دوخته شده است. حال پرسش این است که چرا مالی و تحولات این کشور تا این حد مهم است؟
1 - موقعیت جغرافیایی
مالی در میان کشورهای غرب آفریقا موقعیت چندان قابل‌توجهی ندارد و در بستر اقتصاد جهانی، کشوری بی‌اهمیت و حاشیه‌ای است. این کشور فاقد منابع نفت است؛ در میان خشکی محاصره شده و به دریا دسترسی ندارد و به‌شدت فقیر محسوب می‌شود. اما مالی در عین حال کشوری بزرگ است- تقریبا دو‌برابر فرانسه- و همسایه هفت کشور. مرزهای طولانی و کمتر تحت مراقبت این کشور موجب شده است به محلی مناسب برای خطوط تدارکاتی و حتی مقر شبه‌نظامیان درآید.
بسیاری از همسایگان مالی- از الجزایر در شمال گرفته تا ساحل عاج در جنوب- خود آماج موج خشونت، افراط‌گری و بی‌ثباتی بوده‌اند و فاقد تجهیزات و امکانات لازم برای ممانعت از ترکش‌های خطرناکی که از مالی بیرون می‌ریزند هستند. در غرب مالی، کشور موریتانی خود با مشکل شبه‌نظامیان اسلامگرای مرتبط با القاعده دست به گریبان است. در شرق نیز کشور نیجر مانند خود مالی شاهد شورش‌های متناوب جدایی‌طلبان قومی طارق بوده است.
در سمت شمال، دولت الجزایر همچنان با مشکل القاعده داخلی خود روبه‌رو است. در دهه1990 آغاز یک شورش اسلامی و سرکوبی آن به بهای جان دست‌کم 100هزار نفر در این کشور تمام شد. هسته‌های شبه‌نظامی همچنان در کوهستان‌های شرق الجزایر و بیابان‌های مجاور مالی فعال هستند؛ جایی که ستون‌های نظامی بارها مورد شبیخون قرار گرفته‌اند.
با وجود باقی ماندن احساس دشمنی با فرانسه به‌دلیل سوابق استعماری، الجزایر با اجازه دادن به پروازهای گشتی فرانسوی برای نظارت بر اقدامات و حرکات تندروهای شبه‌نظامی در مالی گام بی‌سابقه‌ای در زمینه روابط خود با پاریس برداشته است. به گفته تحلیلگران علت این اقدام الجزایر، افزایش خطر ادغام گروه‌های شبه‌نظامی در منطقه است. برای جلوگیری از نفوذ شبه نظامیان، الجزایر مرز خود را با مالی بسته و حدود 30هزار نیرو در مناطق مرزی مستقر کرده است. موریتانی نیز اقداماتی برای مراقبت از مرزهای خود با مالی انجام داده است.
مالی در مسیر پرسود قاچاق از آفریقا به اروپا قرار دارد؛ مسیری که حکم منبع درآمد و خودپرداز را برای شبه‌نظامیان یافته است. در مقطعی قاچاقچیان مواد‌مخدر از آمریکای‌لاتین از جت‌های قدیمی برای انتقال محموله کوکایین استفاده می‌کردند و از مسیری در صحاری مالی که دارای باند پرواز بود، محموله قاچاق خود را به اروپا انتقال می‌دادند.
2 - فضای کنترل نشده
نبود نظارت و اقتدار حکومتی در مالی و سراسر غرب آفریقا موجب شده این منطقه به بهشت تندروها و گروه‌های جنایت‌پیشه تبدیل شود. در سراسر منطقه‌ای که از مدیترانه تا شمال نیجریه ادامه می‌یابد، محرومیت و فساد موجب گرایش افراد به سوی گروه‌های شبه‌نظامی اسلامگرا شده است. این شبه نظامیان شامل سه گروه عمده القاعده در مغرب اسلامی، جنبش جهاد و اتحاد در غرب آفریقا، انصارالدین و بوکوحرم می‌شوند.
بحران کنونی ریشه در سال‌های گذشته دارد. یک تلگراف دیپلماتیک ایالات متحده در سال2009 از قول یک مقام ارشد الجزایری، عبدالمالک غونیزه، نقل‌قولی دارد که از شکل‌گیری شبکه‌ای از قاچاق اسلحه، مواد‌مخدر و سایر اقلام در شمال مالی و محیطی مناسب برای فعالیت تروریست‌ها خبر می‌دهد؛ تروریست‌هایی که از تمامی ابزارهای ممکن- ازجمله ارتشا و گروگانگیری- برای تأمین مالی فعالیت‌هایشان بهره می‌گیرند.
در آن زمان غونیزه هشدار داده بود القاعده مغرب اسلامی به شکل فزاینده‌ای ظرفیت خود را بالا برده است. وی ابراز داشته بود: آنها از بهترین مواد منفجره بهره می‌گیرند، دانش فنی خود را در زمینه ساخت بمب افزایش داده‌اند و از ابزارهایی پیچیده برای نصب مواد منفجره علیه اهدافشان استفاده می‌کنند.
بحران کنونی در مالی از ژانویه سال گذشته آغاز شد؛ هنگامی که گروه قومی طوارق (با حمایت سلاح‌هایی که در پی فروپاشی حکومت قذافی به‌دست آورده بود) دست به شورش زد. افسران رده میانی در ارتش مالی در آن زمان مبادرت به کودتا علیه دولت غیرنظامی مالی کردند؛ دولتی که ضعیف و فاسد به‌نظر می‌رسید و در برخی موارد شریک شبه‌نظامیان در سود سرمایه‌گذاری‌هایشان محسوب می‌شد.
انصارالدین، دیگر گروه شبه‌نظامی منطقه با بهره‌گیری از موقعیت به آشوب دامن زد. این گروه توسط عیاد الغالی، یک چهره قومیت طارق که در پی حضور در عربستان‌سعودی گرایشاتی افراطی یافته بود، تشکیل شد. درحالی‌که گروه شبه‌نظامی اصلی قومیت طارق جنگ را آغاز کرده بود، انصارالدین کنترل شهرهایی مانند تیمبوکتو را به‌دست گرفت و نیروهای دولتی متواری شدند.
3 - صدور جهاد
بزرگ‌ترین تهدید جنگ در مالی این است که این کشور تبدیل به تهدیدی که وزیر امور خارجه فرانسه به آن اشاره کرد شود ؛ اینکه مالی بستری شود برای جذب نیروهای جهادی و تجدید سازمان آنها علیه غرب و منافع‌آن. دو سایت مربوط به جهادی‌ها- شبکه ثنام‌الاسلام و رسانه المنبر- پیش‌تر خواهان حمایت از جنگجویان جهادی در شمال مالی شدند و ابراز داشتند: «بپاخیزید! بگذارید پایه‌های صلیب رو به سقوط فرانسوی‌ها را به آتش بکشیم».
خطر دیگر برای غرب، از سوی افراطی‌هایی است که در میان پنج‌میلیون مسلمان ساکن فرانسه به‌سرمی‌برند؛ مسلمانانی که عمده آنها از شمال و غرب آفریقا آمده‌اند و ممکن است در پی مداخله نظامی پاریس در مالی دست به انتقامجویی بزنند. کمتر از یک سال پیش و پس از آنکه یک مرد جوان مسلح که به سرزمین‌های قبیله‌نشین پاکستان سفر کرده بود، هفت‌نفر را در تولوز فرانسه به ضرب گلوله کشت، سازمان‌های اطلاعاتی فرانسه علیه هسته‌های شبه‌نظامی وارد عمل شدند.
همسایگان مالی نیز اگر از مداخله فرانسه حمایت کنند، ممکن است به این ورطه کشیده شوند. الجزایر تمام تلاش خود را به‌کار می‌برد تا خود را از آشوبی که دامنگیر مالی شده است دور نگه دارد، با این حال روز چهارشنبه یک گروه شبه‌نظامی موسوم به قطیبه- تحت هدایت یک جهادی کهنه‌کار الجزایری به نام مختار بالمختار- به یک تاسیسات گاز در شرق این کشور حمله و بعد از آن ادعا کرد ده‌ها جنگجو در اختیار دارد. این گروه ابراز داشت حمله‌اش به تاسیسات گازی به تلافی اجازه‌دادن الجزایر به فرانسه برای انجام پروازهای تجسسی به‌عنوان بخشی از مداخله نظامی پاریس در مالی بوده است.
برای الجزایری‌ها حمله به بخش مهمی از صنعت گاز حیاتی این کشور مایه شرمساری است. تحلیلگران امنیتی می‌گویند به‌نظر می‌رسد گروه دیگری از شبه‌نظامیان از طریق کشور همسایه موریتانی به شهری در مالی حمله کرده‌اند.
4 - مالی مسلمان
حدود 12سال پیش مالی یکی از شش کشور در حال توسعه بود که به اجلاس سران گروه هشت (هفت‌کشور توسعه‌یافته جهان به همراه روسیه) در ایتالیا دعوت شد. در آن زمان مالی الگویی بود از حکومت مدنی و ثبات در آفریقا. این کشور پس از طی کردن سال‌های بی‌ثباتی پس از استقلال شاهد انتقال مسالمت‌آمیز قدرت به یک رئیس‌جمهور به لحاظ دمکراتیک منتخب در سال2002 بود (قرار بود انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی در مالی در آوریل سال2012 برگزار شود که به‌دلیل کودتای نظامیان هیچ‌گاه برگزار نشد). مالی برخوردار از رسانه‌هایی شکوفا و ایستگاه‌های رادیویی فعال با برنامه‌هایی سرزنده بود و زنان در آن دارای زندگی اجتماعی بودند. در واقع در سال2011 نخست‌وزیر کشور یک زن بود.
مردم مالی با وجود فقر کشورشان و کمبود مواد غذایی‌ای که هرازگاهی رخ می‌داد، به‌خاطر میانه‌روی و روحیه مداراجویانه‌شان و نیز سابقه درخشان خود به‌عنوان یکی از مراکز روشنفکری اسلامی مشهور بودند. بیشتر مردم این کشور پیرو آیین صوفی‌اند؛ برداشتی عرفانی از اسلام با گرایشی پررنگ نسبت به مقدسین و مورد نفرت خشکه مقدس‌های سنی.
شهر تیمبوکتو (که گاهی از آن به‌عنوان شهر 333 قدیس نام برده می‌شود) یک مرکز مذهبی و آموزشی مهم در قرون 15 و 16محسوب می‌شد و کتابخانه‌های آن دربردارنده مجموعه‌ای نفیس از اسناد و کتب اسلامی بودند. مزارها و مساجد این شهر در زمره میراث فرهنگی یونسکو- نهاد فرهنگی سازمان ملل- محسوب می‌شدند و محققین و توریست‌هایی از سراسر جهان به آن سفر می‌کردند.
اما انصارالدین این مزارها را ویران کرد با این توجیه که آنها جلوه بت‌پرستی‌اند. طی ماه‌های گذشته گزارش‌هایی حاکی از حیرت مردم مالی از اجرای مجازات شلاق و قطع عضو در مناطق تحت تسلط گروه‌های شبه‌نظامی منتشر شده. به ایستگاه‌های رادیویی دستور داده شده است پخش موسیقی را متوقف و به جای آن تلاوت آیات قرآن را جایگزین کنند.
آیرینا بوکووا، دبیرکل یونسکو در‌ماه جولای گذشته ابراز داشت: حمله به میراث فرهنگی تیمبوکتو حمله به تاریخ و ارزش‌های این شهر است؛ ارزش‌هایی مانند مدارا، تبادل فرهنگی و همزیستی که ریشه در اسلام دارند، حمله علیه شاهد بارز و ملموس اینکه صلح و گفت‌وگو امکان پذیر است. از این‌رو همچنان که جنگ در این کشور به لحاظ نظامی و سیاسی ادامه دارد، پای آینده فرهنگی و مذهبی مالی نیز در میان است.
5 - بحران انسانی
صدها هزار نفر از مردم مالی در حال حاضر یا در اردوگاه‌های آوارگان در خارج از کشور به‌سرمی‌برند یا در داخل کشور آواره و بی‌خانمان شده‌اند. بیشتر این آوارگان در معرض سوءتغذیه و بیماری قرار دارند. دست‌کم 150هزار آواره مالیایی اینک در کشورهای همسایه به‌سرمی‌برند. تنها 50هزار آواره در یک اردوگاه در کشور موریتانی روزگار را سپری می‌کنند؛ اردوگاهی که به گفته پزشکان بدون مرز سوءتغذیه مزمن در میان کودکان در سطح گسترده‌ای مشاهده می‌شود و مالاریا و اسهال هر روز کودکان را به کام مرگ فرو می‌برد.
کودکان مالیایی در ازای غذا و حقوقی ناچیز به‌عنوان سرباز جذب گروه‌های شبه‌نظامی می‌شوند. درصورتی که جنگ به سرعت پایان نیابد و کمک‌های بشردوستانه حیاتی ارائه نشود، نسل جوان مالی به شکلی جدی در معرض خطر قرار خواهند داشت که به نوبه‌خود آینده کشور را به خطر می‌اندازد.
6 - آزمونی برای آینده
مالی اینک تبدیل به محکی برای تأثیرگذاری اقدام جامعه بین‌المللی علیه شبه‌نظامیان افراطی در آفریقا شده است؛ اقدامی که ظرفیت‌ها و فرهنگ‌های بسیار متفاوت را در کنار یکدیگر قرارمی‌دهد، آن هم برای هدفی نامشخص. آینده بیشتر به این بستگی دارد که گروه‌هایی مانند انصارالدین و سایرین چگونه به این اقدام بین‌المللی واکنش نشان دهند. اگر شبه‌نظامیان در صحرا پراکنده شوند و نظامیان مالیایی بتوانند شهرهای عمده کشور را بازپس‌گیرند، می‌توان از پیروزی نسبی سخن به میان آورد. اما اگر شبه‌نظامیان خود را وارد اجتماع کنند و در میان غیرنظامیان پناه گیرند(همان اتفاقی که برای قبایل موگادیشو در سال1992 رخ داد) آنگاه فرانسه خود را درگیر جنگی زشت از اشغال و بمبگذاری‌های انتحاری خواهد دید، آن هم با نیروهایی ناکافی (فرانسه تنها 2500نیرو در منطقه‌ای پهناور مستقر کرده است) برای اعاده امنیت.
ترجمه: حمیدرضا خطیبی
